Anadolu Selçukluları Zamanında Evhadi Dervişleri

                                Prof. Dr. Mikail Bayram

 Anadolu Selçukluları zamanı. fikir hareketleri bakımından çok renkli ve çeşitlidir. Bu renklilik ve çeşitlilik, büyük ölçüde birbirinden küçük nüanslarla ayrılan pek çok dinî zümrelerden kaynaklanmaktadır. Abdallar, Ahiler, Haydarîler, Kalenderler (Cavlakîler), Mevlevîler, Babaîler, Bektaşiler, Şemsîler, Evhadîler, Rufaîler, Ekberîler, Kübrevîler vs. bu dönemde Anadolu” da faaliyet gösteren dinî, siyası ve fikrî zümrelerdir. Bu zümreler Anadolu insanını teşkilatlandırmakla kalmıyor, bugünkü siyası partilerin yaptığı gibi tabanda kültürel ve siyası kadrolaşmayı da sağlıyordu. Her tarikatın ve dinî zümrenin cemaati, desteklediği şehzadeyi ve bu şehzadenin siyası kadrosunu iktidara getirmek için faaliyet göstermekte idi. İşte bu faaliyetler sonucu zaman zaman iktidar bunalımları ve iç çatışmalar da meydana gelmekteydi.

 Bu devirde meydana gelen ve ””Babaîler İsyanı”” diye bilinen Türkmen hareketleri, bu tür bir siyası-dinî (tasavvufi) harekettir. Mevlânâ ve hocalarının başlattığı ve XIII. asır sonlarında ””Mevlevîlik”” diye adlandırılan hareket de, aslında dinî-siyası (tasavvufi) bir harekettir. 1256 yılından itibaren uzun bir süre iktidar olmuştur. Moğolların ve Moğol yanlısı iktidarların himayesini kazanmıştır. Mevlânâ”nın mektupları ve sohbetleri incelendiği zaman, onun devrinin siyasîleri ile sıkı ilişkiler içinde bulunduğu ve belli bir siyasi kadronun fikrî tabanını oluşturmaya yönelik faaliyetler içinde olduğu, rahatlıkla fark edilebilmektedir.

 Bu dini ve fikri akımların bir çoğu dışarıdan Anadolu”ya gelmiştir. Yesevîlik, Kalenderîlik, Kadirîlik, Kübrevîlik gibi. Fakat bu akımlardan bazıları Anadolu”dan neş”et etmiş ve belli bir merkezden yönetilmiştir. Meselâ Ekberiye hareketi; Muhyiddin İbnü”l-Arabî”nin üvey oğlu Sadrüddin Konevî”nin başlattığı bir fikri cereyan olup, merkezi Konya idi. Celaliye veya Mevlevîlik denilen dinî-tasavvufi hareketler de, Mevlânâ ve hocalarının başlattığı bir fikrî akım olup, daha sonraları Mevlânâ”nın halifeleri (Posr-nişînler) tarafından bir tarikat ocağı haline getirilmiştir. Bu hareketin merkezi de Konya olmuştur. Keza Bektaşilik hareketi de Anadolu orijinlidir. Kurucusu olan Hacı Bekraş-ı Veli. bugünkü adı Hacıbekraş olan Sulucakarahöyük”de yaşadığı ve medfun olduğu için, burası tarih boyunca Bektaşiliğin merkezi konumunda olmuştur.

 Anadolu Selçukluları Devri”nin en ünlü şair-murasavvıf1arından olan, Türkmen asıllı Şeyh Evhadüddin Hamid el-Kirmanî”nin başlattığı Evhadiyye hareketi de, XIII. asrın başında Kayseri”den neş”et etmiş, en güçlü siyası-fikrî ve dinî (tasavvufî) bir mahiyette tezahür etmiştir. Özellikle I. Giyasüddin Keyhüsrev ve oğlu I. Alaüddin Keykubad zamanında iktidarın destek ve himayesini kazanmıştır. Bu hareket aslında, 34. Abbasî halifesi en-Nasîr li-Dinillah”ın organize ettiği ve yönettiği ””Fütüvvet Teşkilatı””na bağlı olarak kurulmuştur. Şeyh Evhadüddin Kirmanı Abbasî Halifeliği tarafından, Anadolu”ya Şeyhu”ş-şuyûhi”r-Rum (Anadolu”daki şeylerin şeyhi) olarak gönderilmiştir. Bu bakımdan Evhadüddin Fütüvvet Teşkilatı”nı Anadolu”da kadrolaştıran ve yöneten kişidir. Bu yönü ile o, Anadolu Ahi Teşkilatı”nın (Ahiyan-ı Rum) ve bu teşkilatın kadınlar kolu olan Anadolu Bacıları Teşkilatı”nın (Bacıyan-ı Rum) teşekkülünde de büyük rol oynamıştır. Evhadüddin”in Ahi Teşkilatı”nın baş mimarı sayılan ve ””Ahi Evren”” diye bilinen Şeyh Nasırüddin Mahmud el-Hoyî”nin kayınpederi ve Bacılar Teşkilatı”nın lideri Fatma Bacı”nın babası olduğunun hatırlanması onun Anadolu”ya has olan bu iki tarihî kuruluş içindeki yeri ve önemini açıklamaya yeterlidir. Ahi Teşkilatı ve bu teşkilatın kadınlar kolu olan Bacılar Teşkilatı (Baciyan-ı Rum) da, ilk olarak Kayseri”de kurulmuş ve buradan da Anadolu”ya yayılmıştır.

 Evhadüddin-i Kirmanî, Kayseri”de sur içinde bulunan Ahilere ait sanayi sitesinde, Dabbağlar (Dericiler) Çarşısı ile Külah-duzlar Çarşısı arasındaki mescide bitişik olan Hanikâhda ikamet ediyordu, Bu Hanikâhın bir kapısı mescide, bir kapısı da kızı Fatma Hatun”un oturduğu eve açılıyordu. İşte bu Hanikâhda irşad ve tedris ile meşgul idi. Çevresindekilerle Türkçe olarak konuştuğu için, Türkmenler arasında büyük bir şöhrete sahip olmuş ve geniş bir çevre edinmiştir, O dönemde Anadolu”daki Ahiler çoğunlukla ona mensup idiler, Bununla beraber o, İran kültür ve edebiyatına çok vakıf iyi bir şairdir. Evhadüddin-i Kirmanî Kayseri”de ikamet ettiği zamanlarda, sık sık Erciyes Dağı eteğindeki Battal Mescidi”ne gider burada itikafa çekilirdi. Bazı talebelerini burada çileye sokardı. Burada onun gözetiminde çileye giren Zahid Türk diye anılan zatın, Hacı Bektaş-ı Veli olduğu karinelerden anlaşılmaktadır.

 Anadolu Selçukluları Sultanı I. Gıyasüddin Keyhüsrev ikinci defa tahta geçince, (601/1204) hocası Malatyalı Şeyh Mecdüddin İshak”ı (618/1221) cülûsunu Abbasî Halifesine bildirmek üzere Bağdad”a göndermiştir. Mecdüddin İshak (Şeyh Sadruddin-i Konevı”nin babası) o yıl hacca gitmiş, Bağdad üzerinden Anadolu”ya dönerken beraberinde birçok mutasavvıf ve ilim adamlarını da Anadolu”ya celbetmiştir, Ünlü sofi Muhyiddin İbnü”l-Arabî, Evhadüddin-i Kirmanî, Ebu Ca”fer Muhammed el-Berzaî, Şeyh Nasırü”d-din Mahmud (Ahi Evren) bunlardan birkaçıdı. Bu olay 601/1204 senesinde vuku bulmuştur. Nitekim Muhyiddin İbnü”l-Arabî”nin 602/1205 yılında Konya”da olduğu bilinmektedir. Ebu Ca”fer Muhammed el-Berzaî de ””Ravzatü”1-müridîn”” adlı eserinde, Konya”daki evinde Evhadüddin-i Kirmanî”nin kendilerine, Hace Yusuf-i Hemedanî”nin (540/1148) bir kerametini anlattığını bildirmekte ve bu kerameti ondan nakletmektedir, Aynı kerameti İbnü”l-Arabî de gene Evhadüddin”den naklen anlatmaktadır. Böylece I. Gıyasüddin Keyhusrev”in elçisi olarak Bağdad”a gönderilen Şeyh Mecdüddin İshak”ın, Anadolu”ya dönünce beraberindekilerle birlikte Konya”ya geldikleri anlaşılmaktadır,

 Evhadüddin”in I, Gıyasüddin Keyhüsrev”in ikinci saltanatı devrinde (601-608/1204-1211), bu sultanla görüşmeleri olmuştur, Nitekim bu sultana hitaben bir rubaî de söylemiştir:
“Kayser”in ayağının altında yer eskimekteydi.
Köşkü gökyüzüne yükselmişti,
Ey Keyhüsrev, onun yerini almış durumdasın,
Söyle: O köşk nerde? Kayser ise sanki hiç yakışmadı. ”
Evhadüddin”in ilk olarak, 1204 yılında Fütüvvet Teşkilatı”nın bir şeyhi olarak Anadolu”ya geldiği görülmektedir, Bu tarihten itibaren zaman zaman başka ülkelere seyahatleri olmakla beraber, gene Anadolu”ya dönmektedir. Çünkü o, Fütüvvet Teşkilatı”nın Anadolu”daki Şeyhlerin lideri (Şeyhü”ş-şuyılhi”r-Rum) olarak halife tarafından görevlendirilmişti. Uzun bir süre bu görevde bulunmuştur, Anadolu”da çoğunlukla Kayseri”de ikamet etmekteydi. Burada bir evlilik de yapmış ve bu evlilikten kızı Fatma Hatun dünyaya gelmiştir. Fakat Malatya, Sivas ve Konya”ya da müteaddit defalar uğramıştır, Evhadüddin Anadolu”da bulunduğu sürece, gerek devlet adamlarından, gerek halktan büyük itibar ve saygı görmüştür, Bununla beraber Anadolu”da ona muhalif olan bir çevre de vardı. O kendisine muhalif olan çevreden duyduğu rahatsızlığı şu rubaisi ile ifade etmektedir:
“Zamanın elinden nice zulümler gördüm,
Bu zulümler olmasaydı Diyar-ı Rum”a gelmeme ne gerek vardı,
Yüz çeşit san”atım var, bin eziyet çekmem gerekiyor
Ya Rab! Bu ne sıkıntı ve mahrumiyettir”
Malatya”daki ikameti de uzun sürmüştür, Malatya”da ona muhalif çevrenin varlığı dikkati çekmektedir, Burada Ahmed-i Tebrizî adlı birisinin kendisine suikast teşebbüsünde bulunması bu muhalefetle ilgili olabilir, Keza Malatya”nın zengin bir yöneticisi olan Fahru”d-din Hasan ile bozuşarak Malatya”yı bir daha dönmemek üzere terk edişi de, gene ona muhalif olan çevrenin baskılarıyla ilgili olabilir,

 Evhadiye hareketinin Kayseri”den sonra en kuvvetli olduğu şehirlerden biri de Sivas idi ””Mirsadü”1-ibad”” adlı ünlü eserin sahibi Şeyh Necmüddin-i Daye ile görüşmeleri Sivas”ta vuku bulmuş olmalıdır, Zira Necmü”d-Daye Moğol istilası önünden kaçarak Anadolu”ya sığınmış ve Sivas”a yerleşmiştir, Aslen Tiflis”1i olup Sivas”a yerleşen Şeyh Şemsüddin Ömer Evhadüddin”in önde gelen halifelerindendi. Evhadüddin”in Menakıb-namesini yazan Muhammed el-Alâî bu halifenin oğludur. Bu zatın birçok defalar Sivas”dan Kayseri”ye gelerek Evhadüddin ile görüşmeleri olmuştur. Evhadüddin-i Kirmanî”nin rubaîlerinin İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi”nde bulunan nüshasındaki bir kayıttan, bu zatın torunlarının Bünyan”a yerleştikleri anlaşılmaktadır.

 Konya”da bulunduğu sıralarda, Konya”nın mecnûn ve aşık dervişlerinden olan Fakih Ahmed ile aralarında bir olay geçmiştir. Bu Fakih Ahmed”in Evhadüddin”in müridlerinden olduğu anlaşılmaktadır.
Yukarıda da belirtildiği üzere, Evhadüddin”in Anadolu”da bulunuşunun politik bir yönü de vardır.

 Konya, Anadolu Selçuklu Devleti”nin başkenti olmasından dolayı, Evhadüddin Anadolu”da bulunduğu dönemlerde birkaç defa Konya”ya uğramıştır.

 Anadolu”da Evhadüddin”e muhalif olanlardan biri de, Kâmil-i Tebrizî diye bilinen derviştir. Bu derviş Kayseri”deki Danişmend oğullarından kalan Battal Mescidi”nde Evhadüddin ile görüşmüştür. Bu Kâmil-i Tebrizî ise, Mevlânâ Celalü” d-din-i Rumî”nin mürşidi Şems-i Tebrizî”den (64511247) başkası değildir. Zira Ahmed Eflakî ””Menakibü”l-arifinde Şems-i Tebrizî”ye Kâmil-i Tebrizî dendiğini yazmaktadır. Ancak Makâlât-ı Şemş-i Tebrizî”den, bir başka Kâmil-i Tebrizî adlı dervişin gene Kayseri”de yaşadığını öğreniyoruz.

 Evhadüddin”in Kayseri”de bulunduğu tarihlerde, Şemş-i Tebrizî”nin de Kayseri”de olduğunu biliyoruz. Rahmetli İ. Hakkı Konyalı”nın kütüphanesinde bulunan, Kayseri”nin Hacılar Nahiyesi yolu üzerindeki bir çeşmeye ait 627 (1230) tarihinde Kayseri”de düzenlenen vakfiyeye, Şems-i Tebrizî”de ””Şemsüddin Muhammed b. Ali et Tebrizî”” adıyla imza koymuştur. Durum böyle olunca, Evhadüddin”le Kayseri”de Battal Mescidi”nde görüşen, ona muhalefette bulunan, iftira eden Kâmil-i Tebrizî, Şems-i Tebrizî olmalıdır. Diğer Kâmil-i Tebrizî Türkmen olup, bu zatın Evhadüddin”e muhalefeti söz konusu olamaz. Zira bu Kâmil-i Tebrizî Türkmen çevrelerde büyük bir üne sahip olan, Sultan I. Alaüddin Keykubad”ın muteber tuttuğu, saygı gösterdiği bildirilen zattır. İyi bilinen bir husustur ki, Sultan Alaüddin Keykubad zamanında, Kayseri”de yöneticilerle Türkmen dervişler arasında geçimsizlik baş göstermiş, bu durum tehlikeli bir mahiyet arz edince de, Sultan acilen Konya”dan Kayseri”ye gelmiş, Türkmen dervişler lehine bir siyaset izleyerek, Türkmenlere muhalif olan bazı önde gelen ümerayı idam ederek olayın büyümesini önlemiştir. Evhadüddin”nin rubaîlerini derleyen zatın tespit ettiğine göre, Kayseri müşrifi (vakıf mallarını gözeten yönetici) hüküm çıkararak Evhadüddin”in ve Ahilerin mallarını müsadere etmiş, o da bunun üzerine Kayseri müşrifini Sultan Alaüddin Keykubad”a şikayet eden bir mektup yazarak, durumun vahametini sultana bildirmiş ve mektubunda şu rubaisi de yer alıyormuş. Bu rubai aynen şöyledir:
“Her kim gönül kanıyla bir dirhem biriktirirse,
Onu sana vermedikçe sen ona rahat vermiyorsun. Herkesi inciterek göçüp gideceksin.
Bari onun malını kendisine bırak öyle git. ”

Devrin tarihçileri Kayseri”de meydana gelen bu olaya çok kısa olarak değinmişler ve olayın mahiyeti hakkında bir açıklamada bulunmamışlardır. 620(1223) yılı yazında meydana gelen bu olayda ümeradan bazıları idam edildiğine göre, Kayseri”de çok ciddi problemlerin zuhûr ettiği muhakkaktır.

 Evhadüddin”in bu rubaîsi, bu olayın mahiyetine ışık tutmakta ve Kayseri”deki yöneticilerin Türkmenler’in mallarını müsadereye giriştikleri anlaşılmaktadır. Bunun sadece Kirmânî”nin mallarını müsadere ile sınırlı olması mümkün değildir. Nitekim Ahi Evren menakıbnâmesinde de Kayseri”de yöneticilerin Ahi Evren”i taciz ettikleri, onu tutuklamaya kalktıkları bildirilmektedir. Anonim Selçuklu Tarihi”nin bildirdiğine göre, Sultan Alaüddin Keykubad”ın bu tedbir ve uygulamasından sonra da, yöneticilerden hiç kimse bu dervişlere ilişememiştir. Türkmen çevreler Alaüddin Keykubad”a, büyük bir şevk ve imanla yakınlık duymaktaydılar. Zaten Menakıb-ı Şeyh Evhadüddin-i Kirmânî”de ifade edildiği üzere, Sultan I. İzzeddin Keykavus”u Sivas”ta zehirleyip, Alaüddin Keykubad”ı iktidara getirenler de Türkmen ümera ve dervişler olmuştur. Evhadüddin”in Alaüddin Keykubad”ın tahta geçmesini sağlamak için bazı faaliyetlerde bulunduğu, bu menakıbnâmede anlatılmaktadır.

 Burada esas belirtmek istediğimiz ve belirtmemiz gereken husus şudur: Anadolu Selçukluları Devri”nde İranî çevreler ile Türkmen çevreler arasında, fikrî, kültürel ve siyası muhalefet bulunmaktaydı. Bu muhalefet ve mücadele, XIII, asır boyunca ve XIV. asrın sonlarına kadar devam etmiştir. Bu kültürel ve siyası rekabetin sonucu olarak, Türkmen çevrelerin yarattıkları, baş tacı edindikleri, muteber tuttukları kahraman tiplerin benzeri İranî çevrelerde de yaratılmaktaydı. Türkmenlerin yarattıkları, muteber tuttukları kahraman tiplerinden biri Kayseri”deki Türkmen derviş Kâmil-i Tebrizî idi.

 Buna karşılık İranî çevreler de, Şems-i Tebrizî”yi Konya”nın Kâmil Tebrizî”si olarak ortaya atmış ve belli bir meşrebin kahramanı olarak kabul edip muteber tutmuştur. Keza Konya”da Fakih Ahmed, mecnun ve aşık bir derviş modeli olarak, Türkmen çevreler arasında büyük bir üne ve şöhrete sahip idi. Buna karşılık İranî çevrelerde, Fakih Ahmed adını taşıyan bir başka aşık dervişi (işte bizim aşık dervişimiz de budur dercesine) ortaya çıkarmışlarıdır. Bu ikinci Fakih Ahmed 651 (1253) yılından sonra vefat etmiş, cenaze namazını da Mevlânâ kıldırmıştır.

 Menakib-namesinde Evhadüddin”in Tokat yöresine gittiğine dair bir haber yoktur. Ancak Kayseri”deki önde gelen mürid ve halifeleri arasında, Tokatlı Nuru”d-din adlı bir halifesi bulunmaktadır. Fakat Tokat, Amasya, Niksar ve Çorum yöresi (Danişmend İli), Selçuklular zamanında Türkmen derviş ve fikir adamlarının çok faal ve etkili oldukları bir yöre idi. Türkmencilik ve gazilik ülküsü yörenin mümeyyiz kültürel karakteri idi. Evhadüddin”in siyasî ve fikrî bakımdan, bu yöre ile uyum içinde olduğu görülmektedir. Bu itibarla o, bu yöre ile sıkı bir irtibat içinde bulunmuş ve bu yöreye de uğramış olmalıdır. Nitekim Niksar”da Ahi Pehlivan-i Evhadî adlı bir zatın türbesi bulunuyor. 692 (l293)”de ölen bu zatın Evhadüddin-i Kirmânî”ye yetişmiş olmasa bile, nisbet adından onun kurduğu tarikata (Evhadiyye) mensup olduğu görülüyor. Tokat ve çevresinde Ahilik kuvvetli idi. Ahilerin Evhadüddin-i Kirmânî”ye mensubiyetleri göz önünde bulundurulursa, onun bu yörede geniş bir nüfuza sahip olduğu düşünülebilir. Turhal”da Kirmânî Baba adlı bir makam bulunmaktadır. Bu makamın da Kirmânî”ye izafeten bu ad ile anıldığı muhtemeldir. Yukarıda ifade edildiği gibı, Evhadüddin Anadolu”da Fütüvvet Teşkilatı ”na mensup şeyhlerin lideri (Şeyhu”ş-şuyûhi”r-Rum) olarak Anadolu”da bulunuyordu. Bu bakımdan Anadolu”dan Bağdad”a giderken Zeynüddin Sadaka”yı yerine vekil bıraktığını, menakıb-nâmesinden öğreniyoruz. Bu Zeynüddin Sadaka, Evhadüddin-i Kirmânî”nin meşrebini Anadolu ”da devam ettiren en ünlü halifelerindendir. Bu zat önceleri Kayseri”de idi daha sonra Konya ”ya yerleşmiştir. Konya”daki Sadırlar mahallesindeki Sadr-ı Hakim zaviyesinde ikamet ederdi. Bu zatın Şems-i Tebrizî”nin Makâlât”ında sık sık adı geçmiştir. Zaviyesine hanım dervişler de (Fakiregân) devam eder ve sema meclisine katılırlardı. Eflâkî”den öğrendiğimize göre, Mevlânâ”nın kızı Melike bir zaman bu mürideler arasına katılmıştır. Şems-i Tebrizî Konya”ya gelince, Melike Hatun”un onlara katılmasını engellemiştir. Şems-i Tebrizî ile Evhadüddin arasındaki zıddiyet, Zeynüddin Sadaka ile Şems ve Mevlânâ arasında devam etmiştir.

 Moğolların Anadolu”yu işgal etmelerinden sonra, Evhadî dervişler Moğol yönetimine ve Moğol yanlısı yöneticilere muhalif olmuşlar ve bu yüzden de muhtelif zamanlarda, iktidarlara karşı baş gösteren Anadolu”daki Türkmen isyanlarının içinde olmuşlardır. İktidarların onlar üzerindeki ağır baskılarına rağmen, Kayseri ve çevresinde varlıklarını sürdürmüşlerdir. Eratna oğulları zamanında devletten himaye gördükleri görülmektedir. Bu himayenin sonucu olarak, Kayseri”deki Köşk Medrese vakfının gelirleri Evhadi dervişlere tahsis edildiği ve XV. yüzyı1da Kayserı, Niğde, Aksaray çevresinde yaygın oldukları görülmektedir.

 Evhadüddin Hamid el-Kirmânî”nin, Konya Ereğli”sinde Şeyh Bedrüddin Yaman ve Şeyh Şihabüddin Çoban adlarında iki kardeş olan iki halifesi vardı. Ahlat1ı Hace Mevdud”un oğulları olan bu iki kardeş, Kayseri”de Evhaduddin”in hizmetinde bulunmuşlardır. Ahiliğe gönül veren bu iki kardeşin Ereğli”de bir camii ve bir imaret yaptıkları, ayende ve revendeye hizmet ettikleri bildirilmektedir. Kayseri kadısı olan Zahirüddin Yusuf, Ereğlili Bedrüddin Yaman”ın talebesidir. Niğdeli Kadı Ahmed Kadı Zahirüddin Yusuf”tan bahsederken onun büyük bir veli olduğunu, çocukken el ve ayağını öptüğünü, sofrasında yemek yediğini, yaşının küçük olmasından dolayı, zikir ve telkinlerine nail olamadığını yazmaktadır. Bu arada bu zatın Evhadüddini Kirmani”ye mensup olduğunu da bildirmektedir.

 Kadı Ahmed eserinin bir başka yerinde, bu şeyh Zahirüddin Yusuf”un Merağa şehrinde Ankaralı Ahi Mecdüddin”den ders aldığını ve sohbetinde bulunduğunu yazmaktadır. Şüphesiz bu Ahi Mecdüddin, Evhadîler taifesinden olmalıdır. Niğdeli Kadı Ahmed”in anlatımından, bu Kadı Zahirüddin”in aslen Merağalı olup Kayseri”ye yerleştiği ve Kayseri kadılığında bulunduğu anlaşılmaktadır.

 1261 yı1ında Anadolu”da meydana gelen iktidar değişikliği sırasında, kadı Zahirüddin Yusuf azledilmiştir. Mevlânâ”ya mektup yazarak görevine dönmek için kendisine şefaatte bulunmasını istemiştir. Mevlânâ da adı açıklanmayan bir devlet yetkilisine (Pervane Muînü”ddin Süleyman olmalı) mektup yazarak, alim ve fazıl bir kişi olan Zahirüddin”e şefaatte bulunmaktadır. Bu mektuptan sonra bu zatın görevine dönüp dönmediğini bilmiyoruz.

 Anadolu”da Evhadüddin Hamid”in en ünlü halifelerinden biri de, Şeyh Bahaüddin Togan”dır. Bu zat da önceleri Kayseri de bulunuyordu. Sadruddin Konevî ile mektuplaşmışlardır. Türk şeyhlerin tasavvufi meşrebine dair olan bir risaleyi de, Sadruddin Konevî”nin isteğine binaen kaleme almıştır. Bu zatın ahfadından olan Şihabüddin Ahmet el-Evhadî, Mısır”da büyük bir üne sahip olmuş ””Kitabu”z-zahâir ve”t-tuhaf” adlı eserin sahibidir.

 Meşhur Şeyhü”l-İslam Ebu”s-Suûd Efendi”ye nispet edilen bir risalede, Yunus Emre”nin şeyhi olarak tanınan Taptuk Emre”nin, Evhadüddin-i Kirmânî”ye mensup olduğu ve onun zamanına yetişip, kendisinden istifade ettiği bildirilmektedir. Niğdeli Kadı Ahmed Taptuk Emre”nin ve pek çok müridlerinin, Moğollar tarafından öldürüldüklerini yazmaktadır. Nitekim bir el yazması eserin sırtında bulduğum bir notta, ””el Veledü”şşefik”” de Taptuk Emre”nin, ””Velayet-name”” de Hacı Bektaş”ın halifesi olarak gösterilen İbrahim Hacı”nın, Kayseri”nin Develi ilçesinde medfun olduğu kayıtlıdır.

 XI, asırda İbrahim Hacı”ya mensubiyeti bulunan dervişler, Develi ve köylerinde mevcut imişler, Niğdeli Kadı Ahmed, bu Taptuklu dervişlerin Evhadüddin-i Kirmânî”ye mensup olduklarını yazmaktadır. Bu tespite göre, ünlü şairimiz Yunus Emre de bir Evhadî derviştir,

 Aksaray ve Kayseri yöresinde Evhadî dervişlerin yaygın olduklarını, Eratna oğulları zamanında himaye gördüklerini yukarıda belirtmiştik, Evhadüddin”in bağlılarından olduğu anlaşılan Burhan bin Ömer el-Hafız adlı bir zatın, 730 (1330) tarihinde Aksaray”da Evhadüddin”in rubaîlerini istinsah etmiş o1ması, gene Evhadüddin”in bağlılarından Zahirüddin Yusuf’un Kayseri”de kadılık gibi önemli bir makamda bulunması, bu iki beldede Evhadiye hareketinin, Kirmânî” den sonra da devam ettiğini gösterir. Aksaray ve Kayseri de yaşayan, Somuncu Baba diye tanınan Aksaraylı Şeyh Hamidüddin, oğul ve torunlarının da, Evhadüddin”in bağlıları olduğu görülmektedir. Özellikle Şeyh Hamidüddin”in oğlu şair Yusuf Hakiki”nin eserleri incelendiği zaman, onun ””Cemal-peresti”” meşrebinde bir sûfı olduğu fark edilmektedir, Şeyh Cemalüddin Muhammed el-Aksarâyî”nin, (790/1388) de Evhadüddin el-Kirmânî”nin bazı rubaîlerini şerh ettiği ””Nühzet”ül-ervah fı Şerhi Ebyati”ş Şeyh Evhadüddin el-Kirmânî”” adlı bir eser yazması, onun zamanında Aksaray ve çevresinde Evhadüddin”e bağlılığın ve onun eserlerine ilginin devam ettiğini göstermektedir. Ayrıca Yusuf Hakikînin Ahi Evren”in ””Metali”u”1-iman”” adlı eserini Türkçe”ye çevirmesi de, onun Evhadu”d-din”e ve yakınlarına ilgi duyduğunu göstermektedir, ””İlmul-meşayih”” adlı eserinde Kirmânî”den sitayişle söz etmekte ve onun şiirlerini şahit olarak kullanmaktadır. Bu Yusuf Hakikî”nin oğluna Evhadüddin (881/1476), kız torununa Fatma Hatun (845/1441) adlarını koymuş o1ması bir tesadüf değil, Evhadüddin”e ve kızı Fatma Hatun”a duyduğu sevgi ve bağlılığının ifadesi olmalıdır.

 Evhadüddin”in hicri 635 yılının Şaban ayında (20 Mart-20 Nisan 1238), Bağdad”da öldüğü bilinmektedir. Buna rağmen Evliya Çelebi”nin onun Kayseri”de medfun olduğunu söylemesi Kayseri”de şöhretinin yaygın ve bu yüzden ona makam veya makamlar izafe edilmiş o1masındandır. Konya Musalla Mezarlığı”nda Evhadüddin-i Kirmânî”ye nisbet edilen bir türbe bulunmaktadır. Bu türbenin de Kirmânî”ye ait olması mümkün değildir, Muhtemelen Kirmânî”nin bağlılarından birine aittir. Nitekim Konya”da şeker fabrikasının güneyindeki türbesinde medfun bulunan Fakih Ahmed, Evhadüddin”in önde gelen halifelerindendir,

TARİKAT SİLSİLESİ

Yukarıda da değinildiği gibi Evhadüddin-i Kirmânî, Rüknüddin es-Sücasî”nin (607/1210) müridi olup, onun elinden hırka giymiştir. Rüknüddin de Kutbu”ddin el-Ebherî”nin (577/1181) halifesidir. Evhadüddin”in Menakib-namesinde (17 Hikâye) Kutbud-din-i Ebherî”nin birçok ilim ve fenlerde derin bilgiye sahip o1duğu bildirilmektedir, Kutbu” d-din-i Ebherî de Zeynüddin Ebü”n-Necib es-Sühreverdî”nin (562/1166-67) önde gelen halifelerindendir, Bu Ebü”n-Necib-i Sühreverdî, Şihabüddin Ömer es-Sühreverdî”nin amcası olup, fakih, muhaddis ve devrinin ünlü mutasavvıflardandır. Abdülkâdir el-Giylânî ile muasır olup, kendi adıyla anılan ve Bağdad”ın doğu yakasında bulunan medresesinde ta”lim ve tedris ile uğraşıyordu. Pek çok tabakat ve meşayih kitaplarında ona yer verilmiştir, Muhtelif eserleri vardır.

 Bu Ebun-Necîb-i Sühreverdî”nin irşad silsilesi iki yolla Ebu”l-Kasım Cüneyd el-Bağdadî”ye (289/910) ulaşmaktadır, Birincisı, Vecihü”d-din Ebu Hafs Ömer es-Sühreverdî yoluyladır ve Vecihüddin, babasına, babası da Muhammed b. Abdullah es-Sühreverdî”ye o da Ahmed-i Esved”e (Dineverli) o da Şeyh Mimşad-ı Dineverî”ye, o da Cüneyd-i Bağdadî”ye mensuptur. İkinci yol ise, meşhur İmam Gazzalî”nin (505/1111) kardeşi Ahmed el-Gazalî (520/1126) tarikiyledir. Ahmed elGazzalî, Ebu Bekr b, Abdullah en-Nessacı Tusî”ye, o da Ebu”l-Kasım-i Gorganî”ye, o da Ebu Osman Saîd b, Sellam-i Mağribî”ye, o da Ebu Ali Hasan b. Ahmed-i Katib”e, o da Ebu Ali-yi Rudbarî”ye, Rudbarî”den de Cüneyd-i Bağdadî”ye ulaşmaktadır.

 Evhadüddin-i Kirmânî tasavvufî meslek ve meşrep bakımından yukarıda belirtilen silsileye mensuptur. O bu silsilede adları geçen şeyhlerin tarikat mekteplerinden gelmekle beraber Menakîbnamesinde de belirtildiği üzere bir tarikat kurucusudur. Bu tarikat ””Evhadiyye”” adını taşımaktadır. Onun kurduğu bu tarikat daha çok Anadolu’ya yayılmış bulunuyordu. Fakat diğer beldelerde de müntesipleri vardı. Hanbeli müctehid İbn Teymiye”den (728/1328) Şam”da (Suriye) müritlerinin yaygın olduğunu öğreniyoruz. Meşhur İranlı şair Evhadüddin-i İsfihanî (738/1337) kendisini Evhadüddin-i Kirmânî”ye nisbet ederek ””Evhadî”” nisbesini kullanmıştır. Keza VIII, (XIV) asır şairlerinden Kasım-i Envar”ın tarikat silsilesi Evhadüddin-i Kirmânî”ye ulaşmaktadır, ””Tezkire-i arafatü”1-aşikın””in yazarı Takiyü”d-din Muhammed b, Sa’düddin Ahmed-i Evhadî de gene kendisini Evhadüddin”e nisbet etmiştir XIV. asrın sonlarında 770 (1368) de Şam”da Evhadüddin-i Kirmânî”nin müritlerine ait olan bin hanikâhın faaliyet halinde olduğunu da görüyoruz.

 Selçuklular zamanında Evhadiyye Tarikatı, Anadolu”da gayet yaygındı, Menakib-nâme”sinde de kayıtlı o1duğu üzere Evhadüddin”in hemen her büyük yerleşim merkezinde halifeleri vardı. Niksar”da medfun olan Ahi Pehlevan-i Evhadî de onun bağlılarından biri olmalıdır. Eretna oğulları zamanında Evhadüddin-i Kirmânî”ye mensup müritlerin Kayseri ve çevresinde gayet yaygın oldukları ve himaye gördükleri anlaşılmaktadır. Zira bu beylik zamanında Kayseri”deki Köşk Medrese ve gelirlerinin Evhadüddin-i Kirmânî”nin müritlerine tahsis edildiği görülmektedir. Bu dönemde Evhadî dervişlerin himaye gördükleri de anlaşılmaktadır. Gene el Veledü”ş-şefık”in sahibi Niğdeli Kadı Ahmed de Evhadüddin”e mensup dervişlerin Aksaray, Niğde ve Kayseri çevresinde çok faal olduklarını anlatmaktadır.

EVHADİYYE TARİKATI”NIN ESASLARI VE FİKİR YAPISI

 XIII. asırda, İslam dünyasında pek çok ilmî alanda genel olarak fikrî durgunluğun başladığı ve yerleştiği görülür. Fakat tasavvuf alanında bu asırda büyük bir canlılık ve hareketlilik göze çarpar. Bu asırdan itibaren medreseliler ve ilmiye sınıfına mensup olanlar kendilerinden öncekilerin fikirlerini anlamaya, şerh etmeye çalışmışlar, onların fikir çemberini genişletmeyi veya yenilikler ve yeni buluşlar peşinde olmayı hemen hiç düşünmemişlerdir. Buna karşılık bu asırda tasavvuf alanında gayet canlı bir fikir hareketi ve değişik yaşayış şekilleri, yeni akımlar bulunmaktadır. Her tarikat şeyhi, müritlerinin kabiliyetleri istikametinde gelişmelerine, yeni buluşlar (mevacid) elde etmelerine gayret ederdi. Müridin yeni bir takım duyuş ve düşünüş içinde bulunması ve bu duyuş ve düşünüşünü fi”liyata dökmesi makbul da sayılmaktaydı. Rüknüddin-i Sucasî”nin de müritlerini kabiliyetleri istikametinde yetiştirdiği, onların sıkı kurallara bağlı, belli kalıplarda sınırlı kalmalarını gözetmemiştir. Bunun sonucu olarak onun halifeleri arasında değişik meşrepte şeyhler, dervişler görülmektedir. Bunlardan biri de Şeyh Evhadüddin-i Kirmânî” dir.

 Kirmânî”nin bağlı olduğu silsilede yer alan şeyhler Rüknüddin-i Sucasî de dahil Sünnî olup, hemen hepsi şeriat kaidelerine saygılı ve bağlı idiler. Sünnî Müslümanlar tarafından saygı duyulan, hürmetle yad edilen pirlerdir. Evhadüddin-i Kirmânî de (Menakıb-namesinde belirttiği üzere) amelde Şafiî, itikatta Eşarî mezhebi mensubu bir şeyh, bir fikir ve aksiyon adamıdır. Bununla beraber onun mensup olduğu mezhebin esaslarına tamamen bağlı olduğunu, şeriata mutabık kaldığını söylemek zordur. Nitekim Menakıb-namesinde (30. Hikaye) Şeyh Sa”dü”d-din-i Hammuî ile aralarında geçen münakaşaları nakledilmekte ve bu münakaşadan da anlaşıldığı üzere Kirmânî, fukahanın ortaya koyduğu prensiplere itibar etmemektedir. Bunu yaparken de selefe (Hz. Peygamber ve ashabına) uyduğunu iddia etmektedir. Hatta tasavvufi meşrebini tamamen şeyhinden ve tarikat silsilesindeki şeyhlerden aldığını ve onlara bağlı olduğunu söylemek de mümkün değildir. Bu özelliğinden dolayı Menakıb-namesinde de belirttiği üzere o, müstakil bir tarikatın kurucusudur. Bu tarikatın yolu, yordamı, usul ve erkanı, zikri ve fikri Evhadüddin tarafından belirlenmiş ve uygulanmıştır. Bu yüzden de kurduğu tarikat, onun adına nisbetle ””Evhadiyye”” diye adlandırılmıştır.

AFAKİLİK VE ENFUSÎLİK

 Bilindiği gibi tasavvuf yolunda ilerlemek için belli ma”nevi makamlardan (tevbe, rıza havf, reca gibi) geçmek şarttır. Mutasavvıf1ar bu yolda ilerlemek, bir ma”nevi makamdan diğerine geçmek suretiyle ruhî olgunluğa ermek, gerçek bilgiye ulaşmak için ””Seyr-i Sülûk”” (Ruhanî yolculuk) denilen, ma”nevi yükselişe götüren yolculuğa çıkmak gerektiğini tesbit etmiş ve bunun uygulamasını yapmışlardır.

 Mutasavvıflar bu ””Seyr-i Sülûk””ün uygulanışında iki metot belirlemişlerdir. Bunlardan biri ””Seyr-i Sulûk-i Enfüsî”” diye adlandırılır ki, kişiyi (müridi) benliğine yöneltmek ve benliğindeki şeytanı duygulardan, düşüncelerden arındırmak hedef alınır. Bu metotla nefisteki kötü istekleri kontrol altına alınır ve bu suretle esas maksat olan üstün insan (İnsan-ı Kâmil) yaratmaya çalışılır. Bunun için müride belli virdler verilir ve zikirler yaptırılır. Yoğun ve şiddetli egzersizler ve riyâzetler uygulanır.

 Bu eğitim metodu içe ve benliğe dönüklük (Subjektif) yoludur. Mürid bu yolda egzersizler yaparak ma”nevi makamları geçer, kemâle erer ve benliğini tanıma imkanı bulur ve gerçek bilgiyi elde eder. Neticede yaradanını içinde bulur ve ””Men arefe nefsehû fe kad Rabbeh”” (Nefsini bilen Rabb”ını da bilir) gerçeğine erişir.

 Diğer yol ise, ””Seyr-i Sülûk-i Afakî”” diye adlandırılır. Bu eğitim metodunun esası da şudur: Kişinin, başka bir ifade ile müridin yaradanının eserleri olan eşya ile meşguliyet içinde bulunması sağlanır. Eşyanın esrarını ve güzelliklerini temaşa ederek yaradanın (sâni”) celâl ve cemâline vasıl olmasına gayret edilir. Müride, eşyanın esrarını anlamaya ve idrake sevk edici virdler verilir, zikirler ve riyâzetler yaptırılır. Kişi kendisini de eşyadan bir parça olarak görür. Bu durumda mürid hem suje, hem obje olmaktadır. Eşyanın muhabbeti gönüle nakş edilmeye ve bu muhabbet vasıta kılınarak Allah”a bir yol bulmaya çalışılır.

 Bu yol da dışa dönüklük (Objektif) yoludur. Bu yolda eserden, eserin sahibini, yani Sâni”i, Cenab-ı Allah”ı bulmaya çalışılır. Cenab-ı Allah”ın sıfat ve fiilleri eşyada tecelli ettiğinden, eşyanın tezekkür ve tefekkürü insanı Allah”a vuslata götürür.

 Mevlânâ Celâlüddin-i Rumî ve hocaları birinci yolun, yani ””Enfusî”” yolun sâliklerindendir. O dönemde ””Âfâkî”” yolun sâlikleri de Anadolu”da yaygın idiler. Bu yolun da en tanınmış mürşidi ””Evhadiyye”” tarikatının kurucusu Şeyh Evhadüddin-i Kirmani idi. Bu iki yolun mensupları birbirleriyle mücadele ve rekabet halinde bulunuyorlardı.

Mevlânâ ve onun gibi Seyr-i Süluk-i Enfüsi metodu benimseyen mutasavvıf1arın, eserlerinde insan ruhunun derinliklerine nüfuz ermeye çalışmaları ve insan benliğindeki eğilim ve istekleri keşfetmeye yönelmeleri ve bu gayret içinde bulunmaları, meşreplerinin özelliğinden kaynaklanmaktadır.

  Aynı şekilde Evhadüddin-i Kirmanî gibi Seyr-i Sulûk-i Âfakî metodu uygulayan mutasavvıf1arın da eserlerinde daha çok dış dünya ve eşya ile ilgi kurmaya çalışmaları ve müridi tabiattan ibret almaya yönlendirmeleri de meşreplerinin temel özelliğinden kaynaklanmaktadır. Onlara göre:
“Her şeyde O”na ( Allah”a) bir işaret bulunmakta ve her işaret O”nun birliğine delâlet etmektedir. ” İşte bu yolla Allah”ı bulmaya çalışırlar.

 Tabii olarak eğirimde farklı metodların uygulanması, farklı düşünen ve farklı yaşayan insanların ve müritlerin yetişmesine neden olmaktaydı. Evhadüddin-i Kirmanî ile Şems-i Tebrizî arasında geçen, Ahmed Eflâkî”nin naklettiği bir konuşma, bu iki ayrı meşrepteki şeyhler arasındaki ayrılığı ifade ermek bakımından önemlidir.

 Evhadüddin-i Kirmanî bir gün tekkesinde murakabe halindeyken Şems-i Tebrizî içeriye girer ve Evhadüddin”e: ””Ne işle meşgulsün?”” diye sorar. Evhadüddin de, Cenab-ı Allah”ı eşyadaki tecellisinde, yani san”atında temaşa ermeye çalıştığını kastederek. “Ayı leğendeki suda seyrediyorum” der. Şems-i Tebrizi de O”na: ””Ensende çıban yoksa başını göğe kaldırıp, onu gökyüzünde niye seyretmiyorsun?”” diyerek Cenab-ı Allah”ı kendi içinde ve benliğinde bulması gerektiğini O”na hatırlatmaya çalışır. Molla Abdurrahman Cami de Evhadüddin”in tasavvufî meşrebini ”Nafaharü”l-Üns”” adlı eserinde şöyle ifade ermektedir: ””Evhadüddin, şuhud-i hakiate, mezahiri-i surî ile revessül ederdi ve cemâl-i murlakı, suver-i mukayyedâtta müşahede eyler idi””. Mevlânâ da hocalarının yolunda giden bir mutasavvıf olarak ””Mesnevî””sindeki birçok hikayede bu temayı işlemiştir. Evhadüddin-i Kirmanî ve onun yolunda gidenlerin meşrebine tenkidler yöneltmiştir.

MELÂMET VE EVHADÜDDİN-İ KİRMANÎ

 Evhadüddin-i Kirmanî”ni en önemli yönlerinden biri de müfrit (aşırı) derecede bir melâmî oluşudur: Rubailerinde bu meşrebi sık sık terennüm ettiği gibi Menakıb-nâmesinde onun bu meşrebine dair birçok anekdot nakledilmiştir. Melâmet bir inanış tarzı ve bu inanış tarzına dayalı olan ahlak kuralları ve yaşayış stilidir. Melâmet felsefesinde iyi ve güzel davranışları Allah”ın eseri, körü ve çirkin davranışlar da nefislerinin eseri olduğuna inanılır. Çünkü Allah kötülük dilemez. İyilikse Allah”ın dileğidir. Bu bakımdan melâmiler yaptıkları iyilikleri, hayırlı ve güzel işleri gizlerler. Güzel davranışları açığa vurmak onlara sahip çıkmak ve kendini beğendirme, sevdirmek, menfaat edinmek gibi duygulardan kaynaklanır. Oysa insan, güzel davranışların sahibi değildir. Onların gerçek sahibi Allah”dır. Onlara sahip çıkmak Allah”ın olan şeye sahip çıkmak demektir. Buna karşılık körü davranışları gizlemeye gerek görmezler. Çünkü kötülüklerin sahibi insanın kendisidir. Kendisinin olan şeye sahip çıkmakta sakınca görmezler.

İyi davranışlara sahip çıkmak sahtekarlık olacağı gibi, körü davranışların gizlenmesi de riyakarlık olacağına inanılır. Bu bakımdan melâmet felsefesi kısaca ””iyilikleri gizlemek kötülükleri açığa vurmaktır”” diye tarif edilir. Kısaca nefsin yerilmesi, kınanması, hakir tutulması esasına dayanır. Melâmet, kelime olarak da yermek anlamına gelir. Böylece nefsi (benlik) kınamaya, yermeye çalışılır.

 Evhadüddin işte bu felsefeye gönül vermiş bir fikir adamıdır. Ancak onun bu yolda aşırılığa saptığı anlaşılmaktadır. Nefsini hakir tutmak ve kendisine eziyet ermek için özel bir gayret sarf ermektedir. Anadolu”da Ahi teşkilâtı mensuplarının melâmî meşrepli olmaları Evhadüddin”den gelmektedir. Çünkü Selçuklular zamanında Ahiler ona mensuptular. Keza Ahilik ülküsündeki kendisini topluma adama ve topluma hizmet aşkı, karşılık beklemeksizin, yolcuya düşküne, muhtaca, yardım elini uzatma, yedirme, içirme, barındırma, vs. Melâmet felsefesine dayandığını gösterir.

DİPNOTLAR

 1 Menakıb-i Evhadüddin-i Kirmânî, nşr. . B Furuzanfer, Tahran 1347, s. 158
2 Aynı eser, s. 265-266
3 Aynı eser, s. 81
4 İbn Bibi, el Evamirü”I-Alâiyye, nşr. A Sadık Erzi, Ankara 1956, s. 90-95 İbnü’1-Arabî, “Muhazarü1-ebrâr” adlı eserinde (Konya Yusufağa Ktp. nr. 546, yp (145a-145b) “Anadolu”dan (Bilâdû”r-Rum) adlı İshak b Muhammed olan arkadaşım bana mektup yazdı” diyerek onun mektubuna ””Ey İshak kardeşinden sağlam bir nasihat işit. Sultanlara yakınlık sana gurur vermesin” diye başlayan bir manzume ile cevap yazmıştır. İbnü1-Arabî, bu arkadaşının devlet hizmetinde olduğunu da kaydetmektedir.
5 Molla Cami, Nafahatü”l-üns, trc. Lami Çelebi, İstanbul 1279, s. 409. Ayrıca krş Ahmed Ateş, Muhyiddin Arabî mad, İA, VIII 539; Nihat Keklik, Muhyiddin İbnü”l-Arabî, İstanbul 1966 s. 152.
6 Pristen Üniversitesi”ndeki nüshası, nr 968, yp 86b. Bu Ebu Ca”fer Muhammed b. Hüseyn b. Ahmed el-Berzaî Fütüvvet şeyhlerinden olup, en-Nasır li Dinillahın diplomatlarındandır. ””Ravzatü”l-müridin”” adlı eserini Konya’da yazdığı anlaşılmaktadır Bu eserin Süleymaniye Ktp. nr. 1028 de ve Kayseri Raşid Efendi Ktp. nr. 21500 de birer muhtasar nüshası var. Pristen Üniversitesi”ndeki nüshasının daha geniş olduğu anlaşılmaktadır Baba İlyas”a ait olduğunu sandığımız ””Cihad-name”” adlı eserde de (Ayasofya Ktp. nr. 4819, yp. 36) ondan nakiller yapılmıştır.
7 EI-Futuhatü’l-mekkiye, I, 165 Molla Cami, İbnü’l-Arabi’den naklen Hace Yusuf-i Hemedani”nin bu kerametini Nafahatına (s. 409) derc eylemiştir.
8 Bu Fatma Hatun. un ””Bacıyan-ı Rum”” ait kadınlara mahsus teşkilâtın lideri olduğunu tespit etmiş bulunuyoruz. Bu konuda geniş malumat için bk Mikâil Bayram, Bacıyân-Rum, Konya 1987, s. 17-33.
9 Menakıb-i Evhadüddin-i Kirmânî, s. 153-164.
10 Adı geçen kütüphane, F. Y. nr. 701, yp. 65b.
11 Bu Fakih Ahmed’in kimliği hakkında yanlış yorumlar ve tutarsız değerlendirmeler yapılmıştır. Bu cümleden olarak Ef1aki (Menakıbü”l arifin, nşr. T.Yazıcı, I, Ankara 1959, s. 419-420) onu Baha Veled”in müridi olarak göstermektedir ki, ileride bu konuda geniş açıklama yapılacaktır.
12 Bu mescid bugün hala faal olup Erciyes Dağı eteğindeki Hacılar Nahiyesi yolu üzerindedir. Kösedağ Muharebesi”nden sonra Kayseri”yi muhasara eden Moğol ordusu surlarda gedik açmaya çalışırken şehri müdafaa eden Ahiler Battal Mescidi etrafında üstlenmiş ve Moğol ordusuna akınlar düzenliyorlardı. Bk. İbn Bibi, el-Evâmirü. l-Alâiyye, s. 527-531; Abû”l Farac Tarihi, trc. Ö. Rıza Doğrul, II, Ankara 1950, s. 542.
13 Menakıbu”l-arifin, II, s. 615, 634-635.
14 Makalat-ı Şems-i Tebrizî, nşr. Ahmed Hoş Nüvis, Tahran 1349 s. 95.
15 Rahmet1i İ. H. Konyalı ile 1984 Karaman Dil Bayramı”nda vaki olan bir görüşmemizde bu vakfiyenin bir suretini bana göndermeyi vaadetmişti. Fakat bundan iki ay sonra vefat edince vakfiye metni elime geçmedi.
16 Enisü”t-talibin ve celisü”s-salihin, İstanbul Üniversitesi Ktp. , F Y nr. 701, yp. 50b.
17 Tarih-i Al-i Selçuk, nşr. F. Nafiz Uzluk, Ankara 1952, s. 39.
18 Menakıb-i Evhadüddin-i Kirmânî, s. 252-261.
19 Menakıb-i Evhadüddin-i Kirmânî, s. 158.
20 İsmail Hakkı (Uzunçarşılı), Kitabeler, İstanbul 1927, s. 69 Uzunçarşılı”nın Ahi Pehlivanı Meyafarikin meliklerinden el-Melik Evhad b. el-Melik Adil’e nispet edişi tabii yanlıştır.
21 Mikâil Bayram, “Selçuklular Zamanında Tokat ve Çevresinde İlmi ve Fikri Faaliyet1er”, Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu, Ankara 1987 s. 36-37.
22 Bugün yıkıntı halinde bulunan bu zaviye Sadr-ı Hakim”e ait imiş Bilahare Zeynü”d-din-i Sadaka”nın hizmetine verildiği, Sadaka’nın ölümünden sonra da (660/1262) ””Ravzatü”l-küttab”” sahibi Sadr-i mutatabbib el-Konevî”nin hizmetine verildiği anlaşılmaktadır Bundan dolayı bu zaviyenin bulunduğu mahalle Sadırlar şeklinde çoğul olarak adlandırılmıştır. İ. Hakkı Konyalı buna mana verememiştir. Bk. Konya Tarihi, Konya 1964, s. 717-718 .
23 Konyalı, a. g. e, s. 109, 309.
24 Menakıbü”l-arifin, II, s. 635.
25 Halil Edhem (Eldem), Kayseriye Şehri, İstanbul 1928, s. III.
26 Bu konuda geniş bilgi için bk Mikâil Bayram, ””Ereğlili Şeyh Şihabu”d-Din Makbul Kimdir?””, S. Ü. Selçuklu Araştırmaları Merkezi III, Milli Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri Bildirileri, Konya 1994 s. 119-126.
27 El-Veledü”ş-şefik, ”Fatih (Süleymaniye) Ktp. , nr. 4518, yp. 118b.
28 Aynı eser, yp. 119b.
29 Ef1aki onu Hace Mecdüddin-i Meraği diye anmaktadır. Bk. Menakıbu”l arifin, I, s. 256-257, 550-551; Ef1aki’nin anlatımından onun tacir olduğu anlaşılmaktadır
30 Mevlânâ, Mektuplar, trc. A Gölpınarlı, İstanbul 1963, s. 12.
31 Mevlânâ Müzesi Ktp. , nr. 1633, yp. 109a.
32 Bu risale Bursa Eski Eserler Ktp. (Hüseyin Çelebi kısmı), nr. 1183, yp. 74a-76b”dedir.
33 Mikâil Bayram, Şeyh Evhadüddin Hamid el-Kirmanî ve Evhadiyye Hareketi, Konya, 1999, s. 101.
34 Konya Yusuf Ağa Ktp. nr. 7630, yp. 42b-43b.
35 el-Veledü”ş-şefik, yp. 21b.
36 Aynı eser, aynı yer.
37 Firdevsi-i Rumî, Menakıb-i Hacı Bektaş-i Veli (Velâyet-nâme), nşr. A. Gölpınarlı, İstanbul 1958, s. 21-22.
38 el-Veledü”ş-şefik, yp. 21b.
39 Ayasofya (Süleymaniye) Ktp. nr. 2910.
40 Hediyetü”l-arifin, II, s. 166.
41 Henüz el yazması halinde bulunan bu tercümenin bilinen tek nüshası Hacı Mahmut Efendi (Süleymaniye) Ktp. nr. 2974. dir. Bu eser tarafımdan da tercüme edilerek ””İmanın Boyut1arı” (Konya 1996) adıyla yayınlanmıştır.
42 İbrahim Hakkı Konyalı, Aksaray Tarihi, I, İstanbul 1974, s 1290-1299; II, s. 2376.
43 Seyahat-name, III, İstanbul l314, s. 179-186.
44 Ravzatü”l-cinan, s. 274.
45 Mecmuӟl-fetava, II, s. 58-59.
46 Zebihullah Safa, Tarih-i Edebiyat-ı İran, Tahran, 1346, II, 833
47 İA, VI, s. 390; Külliyat-ı Kasum-ı enva, nşr. Saîd. Nefisî, Tahran 1337, (Mukaddime), s. 67.
48 Mem-i Kâmil-i Rubaiyyat-i Baba Efzal-i Kaşanî, nşr. Said Nefisî, tahran 1363, s. 87.
49 Kenzü”l-vuaz, Konya İzzet Koyunoğlu Ktp. , nr. 3050, (İstinsah kaydı).
50 Ahi Pehlevan-i Evhadi”nin türbesi Niksar”dadır.
51 Halil Edhem, Kayseriye Şehri, İstanbul 1928, s. 111.
52 El-Veledü”ş-şefik, Fatih (Süleymaniye) Ktp. , nr. 4518, yp. 2la, 48b, 118b.
53 Menakibü”l-ârifin, I, s. 439-440.
54 Nafahatü”l-Üns, s. 662.
55 Menakıb-ı Evhadüddin-i Kirmânî, s. 19, 33-37, 68-71, 80, 219221, 27-29, 232.
56 Krş. Kur’an-ı Kerim, Nisa Suresi, 79.
57 Es-Sıla beyne”t Teşeyyu”, s. 229.
58 Menakıb-ı Evhadüddin-i Kirmânî, s. 76-79.